Milowe kroki w rozwoju telewizji to okres międzywojenny. To czas przejścia z telewizji mechanicznej do elektrycznej, z eksperymentalnych laboratoriów do komercyjnych stacji nadawczych. W tym wyścigu technologicznym i naukowym swój udział miała również Polska. Jest to o tyle budujące, że nasz kraj wówczas odradzał się po długim okresie suwerennego niebytu.
Rozpocznę od przytoczenia nazwisk dwóch Polaków, którzy dali podwaliny do rozwoju telewizji jeszcze w XIX wieku. Pierwszy z nich to Jan Szczepanik z Krakowa, nazywany „polskim Edisonem”. W 1897 roku opatentował on w Wielkiej Brytanii urządzenie o nazwie Telektroskop. Wynalazek umożliwiał transmisję obrazu i dźwięku. O doniosłości dokonania Polaka świadczy informacja zamieszczona w numerze New York Times z 1898 roku. Trzy lata później na światowej wystawie w Paryżu pojawił się udoskonalony wariant Telefot.
Telektroskop Szczepanika. New York Times, 3 kwiecień 1898
Druga postać to Mieczysław Wolfke, gimnazjalista z Częstochowy, późniejszy profesor Politechniki Warszawskiej. W roku 1900, kiedy miał zaledwie 17 lat opublikował pracę pt. „Telektroskop bez drutu. Aparat do przenoszenia obrazów za pomocą fal elektromagnetycznych”.
1929 – Inż. Stefan Manczarski opatentował „Sposób telewizyjnego przesyłania obrazów za pośrednictwem drutu i radia”. Swoje urządzenie zaprezentował tego samego roku na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. Wynalazek funkcjonował w oparciu o znaną wcześniej tarczę Nipkowa.
Opis Patentowy Stefan Manczarski, 1929
1931 – Zespół inżynierów pod kierownictwem Fryderyka Dyrny i Edwarda Twardowa buduje w Katowicach aparaturę nadawczo – odbiorczą. Wykorzystywała ona system Bairda. Eksperymentalna transmisja zakończyła się sukcesem. W tym samym roku Polska jako jeden z pierwszych krajów na świecie reguluje kwestie praw autorskich w telewizji.
Kalendarz Przewodnik Radiosłuchacza. 1939
1935 – Państwowy Instytut Telekomunikacyjny /PIT/ w Warszawie rozpoczyna systematyczne prace laboratoryjne nad zagadnieniami telewizji. Inicjatorem działań był inż. Janusz Groszkowski, a zespołem badawczym kierował inż. Lesław Kędzierski.
Instytut Telekomunikacyjny w Warszawie. Antena, 1936
1936 – Wyniki wstępne prac dotyczące telewizji były bardzo zachęcające. Stąd też wyasygnowano w budżecie środki na budowę Doświadczalnej Stacji Telewizyjnej. Do prac nad rozwojem telewizji włączyło się Polskie Radio pod kierownictwem inż. Władysława Cetnera.
Warszawa dostaje stację telewizyjną – artykuł w dzienniku lwowskim „Chwila” z czerwca 1936 roku
1937 – Jesienią rozpoczęto prace polegające na zainstalowaniu aparatury nadawczej na 16 piętrze budynku towarzystwa The Prudential Assurence Co.Ltd. /w skrócie Prudential/. Była to najwyższa budowla przedwojennej Warszawy. Urządzenia zasilające umieszczono w podziemiach wieżowca. W ich skład wchodziło 6 przetwornic produkujących prąd stały do zasilania lampowych nadajników.
Maszynownia elektryczna w podziemiach wieżowca Prudential. Przyroda i Technika. 1939
Jak donosiła ówczesna prasa większość wyposażenia ośrodka telewizyjnego była produkowana przez PIT i Polskie Radio. Poniżej zamieszczam dwa zdjęcia, bardzo podobne, co pozwala wnioskować, że do Warszawy dotarły również urządzenia angielskiej firmy Marconi-EMI.
Nadajniki i modulatory foniczne i wizyjne zainstalowane w gmachu Prudential. Przegląd Elektrotechniczny, 1939
Urządzenia Marconi-EMI w The Alexandra Palace TV Station. Televisie, J.M.F. van de Ven, 1946
Gmach Towarzystwa Prudential z wieżą telewizyjną. Warszawa 1938-1939
Informacja z Dziennika Ostrowskiego z roku 1938 na temat stacji telewizyjnej w Warszawie
Odbiornik telewizyjny wyprodukowany przez laboratorium doświadczalnego ośrodka telewizyjnego w Warszawie w 1938 roku. Historia elektryki polskiej, 1974
Telekino wyprodukowane przez PIT. System służył do mechanicznego odczytu treści filmu zapisanej na taśmie filmowej i zamiany na sygnał elektryczny. Układ mechaniczny miał niską rozdzielczość. Wykorzystywano tarczę Nipkowa.
Odbiornik telewizyjny wyprodukowany przez laboratorium doświadczalnego ośrodka telewizyjnego w Warszawie w 1938 roku – widok z zewnątrz. Historia radiofonii i telewizji w Polsce, S. Miszczak, 1972
1939 – Budowa kolejnych odbiorników telewizyjnych przenośnych. Prace nad telewizją całkowicie elektryczną w rozdzielczości 343 linii i kamerą ikonoskopową – lampa elektronowa, która zamieniała obraz optyczny na impulsy elektryczne. Dalsze próbne emisje programów telewizyjnych. Repertuar obejmował kroniki filmowe i filmy fabularne na czele z „Barbarą Radziwiłłówną”. Dnia 26 sierpnia, tuż przed wybuchem wojny odbył się pierwszy w Polsce prawdziwie publiczny pokaz działania telewizji. Wydarzenie wmontowano w scenariusz II Dorocznej Wystawy Radiowej. Na tę okazję sprowadzono wóz transmisyjny firmy Philips wraz z mobilnym studio, kamerą ikonoskopową oraz odbiornikami telewizyjnymi. Te ostatnie pracowały w standardzie 405 linii.
Schemat mobilnej instalacji telewizyjnej Philips z kamerą ikonoskopową, studio i dwoma wozami technicznymi. Caravane de la television. 1937
Można przypuszczać, że telewizory nie miały dużych gabarytów, aby ułatwić ich transport. Jedyny ówczesny model stołowy to Philips 2405. Wersja luksusowa odbiornika z dużym ekranem projekcyjnym Tel6 prawdopodobnie również była prezentowana. Podczas wystawy zwiedzający mogli obejrzeć występ aktorki Ireny Zaleskiej, film propagandowy Polskiego Radia, przemówienie radiokronikarza Mariana Stępowskiego oraz występ piosenkarza Mieczysława Fogga. W tym miejscu wyraźnie podkreślę, że nasz znany artysta piosenkarz nie występował w doświadczalnym studio telewizyjnym w roku 1938. Jak pisałem wcześniej PIT nie posiadał na ten czas kamery ikonoskopowej do zarejestrowania jakiegokolwiek pokazu. Na jedynym zachowanym historycznym zdjęciu poniżej widzimy piosenkarza w studio i kamerę firmy Philips przywiezioną specjalnie na wystawę radiową w sierpniu 1939 roku. W ten sposób jak sądzę logicznie i merytorycznie dementuję informacje o występach Mieczysława Fogga w doświadczalnym studio PIT w 1938 roku, które to krążą w przestrzeni medialnej. Zdjęcie generalnie jest wyjątkowe. Prawdopodobnie to ostatnia przedwojenna fotografia Mieczysława Fogga, prawdopodobnie jedyna fotografia upamiętniająca II Doroczną Wystawę Radiową, prawdopodobnie ostatnia fotografia dokumentująca działający system telewizyjny Philips’a.
Mieczysław Fogg w doświadczalnym studio telewizyjnym podczas II Dorocznej Wystawy Radiowej w sierpniu 1939 roku. W tle kamera ikonoskopowa firmy Philips. Antena, 1939
II Doroczna Wystawa Radiowa 26.08.1939. Anons prasowy Polska Zbrojna
Wóz transmisyjny Philips. Emitowany sygnał telewizyjny był odbierany przez fale eteru lub drogą kablową. W drugim przypadku odbiorniki telewizyjne znajdowały się w siostrzanym wozie w pobliżu. Philips Technical Review, 1938
Odbiornik telewizyjny Philips Tel6 z 1937 roku. Televisie, J.M.F. van de Ven, 1947
Fragment artykułu oceniającego pokaz telewizji w ramach II Dorocznej Wystawy Radiowej. Kurier Poznański, 1939
Mobilne studio telewizyjne Philips oświetlane 5 lampami rtęciowymi. System wymagał aktywnego chłodzenia wodą z pompą i radiatorem. Obok widoczna kamera ikonoskopowa. Philips Technical Review, 1938
Odbiornik Telewizyjny Philips, model 2405 został zaprezentowany podczas wystawy Radiolympia w 1939 roku w Londynie. Informacje techniczne o tym urządzeniu są bardzo skąpe. Kineskop okrągły 9 cali, szafka s/w/g + kubek szyjki kineskopu odpowiednio 61x41x36 + 5,5 cm, chassis zbudowane na 14 lampach. Identyczna elektrycznie wersja podłogowa miała oznaczenie 2407. Practical Wireless, 1939
Wybuch II wojny światowej przerwał intensywny rozwój telewizji w Polsce. Okupanci już w we wrześniu 1939 roku zdemontowali i wywieźli aparaturę Eksperymentalnej Stacji Telewizyjnej. W 1944 roku eksplozja potężnego pocisku kaliber 600 mm zmiotła maszt z budynku Prudentialu.
Zniszczenie Prudentialu – 1944 rok.
Po wojnie w 1947 roku PIT w Warszawie wznowił prace nad budową aparatury telewizyjnej. Początkowo wykorzystywano system 441 liniowy. Pracami tymi jak przed wojną kierował inż. Lesław Kędzierski. W 1949 roku przeprowadzono pierwsze próby praktyczne.
Odbiornik telewizyjny z 1948 roku projektu inż. W. Rutkowskiego na 441 linii. Zawierał charakterystyczne czerwone pentody EF50, o których się mówi, że wygrały II Wojnę Światową. Były bowiem używane w wojskowych radarach.
Zaplecze badawcze PIT – prace nad aparaturą nadawczą. Zdjęcie pochodzi z roku 1951. Źródło własne.
1951 – W trakcie wystawy „Radio w walce o pokój i postęp” zorganizowano pierwszy publiczny pokaz aparatury telewizyjnej w powojennej Polsce. Wystawę trwającą do początku 1952 roku obejrzało około 100 tys. osób.
Kamera wyprodukowana przez Państwowy Instytut Telekomunikacyjny i zaprezentowana na wystawie Radio w walce o pokój i postęp w 1951 roku. Historia radiofonii i telewizji w Polsce, S. Miszczak, 1972
Pracownicy działu telewizyjnego przy Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym, twórcy wystawy „Radio w walce o pokój i postęp”. Zdjęcie pochodzi z roku 1951. Źródło własne.
Rok 1951 – pierwszy polski telewizor amatorski – anons prasowy. Przekrój, 1957
1952 – Dnia 25 października o godz 19.00 rozpoczęła nadawanie Doświadczalna Stacja Telewizyjna Instytutu Łączności. Były to narodziny telewizji programowej. Początkowo do odbioru fonii był używany zwykły odbiornik radiowy. Do 1955 roku tygodniowy czas emisji telewizji nie przekraczał 6 godzin.
Pierwsza polska spikerka Maria Rosa-Krzyżanowska debiutująca w 1952 roku w Doświadczalnej Stacji Telewizyjnej Instytutu Łączności. Radioamator, 1962
Plansza wywoławcza Doświadczalnej Stacji Telewizyjnej Instytutu Łączności 1952 r. Licencja PAP/TVP/Zygmunt Januszewski., 1957
1953 – W Komitecie do Spraw Radiofonii „Polskie Radio” powołano Samodzielną Redakcję Programu Telewizyjnego przekształconą 2 lata później w Naczelną Redakcję Programu Telewizyjnego. Warszawska spółdzielnia Elektromatyka skonstruowała kolejny prototypowy model odbiornika telewizyjnego. Kierownikiem prac był inż. Wiraszka. Ten odbiornik mimo ambitnych planów rozwojowych Spółdzielni nigdy nie wszedł do produkcji. Lampa obrazowa oscyloskopowa była przestarzałym rozwiązaniem. Telewizor zaprezentowano na Krajowej Wystawie Wynalazczości i Postępu Technicznego we Wrocławiu w 1954 roku.
Spółdzielnia Elektromatyka konstruuje amatorski odbiornik telewizyjny. Film, 1953.
Amatorski odbiornik telewizyjny spółdzielni Elektromatyka prezentowany na Krajowej Wystawie Wynalazczości i Postępu technicznego we Wrocławiu w 1954 roku. Dokumentacja wystawowa.
Do Warszawy docierają kolejny raz luksusowe odbiorniki Leningrad T2 produkcji radzieckiej, w liczbie 100 sztuk. Pierwsza ich partia tj. 24 egzemplarze pojawiła się już w roku 1952 na potrzeby Doświadczalnej Stacji Telewizyjnej. Leningrad T2 należy obecnie do najbardziej cenionych i poszukiwanych przez miłośników starej telewizji lampowej kąsków.
Radzieckie odbiorniki telewizyjne Leningrad T2 w Warszawie. Dziennik Zachodni, 1953
Do historii telewizji polskiej przeszło już określenie „radio z lufcikiem”. Użył go w trakcie audycji telewizyjnej w 1952 roku znany felietonista Stefan Wiechecki, pseudonim Wiech. Co miał na myśli ? Mówił właśnie o telewizorze Leningrad T2. Na tym kończą się informacje krążące w mediach i jego żart dalej pozostaje niezrozumiany. Żeby odkryć sens wypowiedzi Wiecha trzeba zobaczyć radziecki odbiornik telewizyjny na żywo. Posiada on unikatową dużą kurtynę, która przesłania w prawo lub odsłania w lewo lampę kineskopową czyli ekran. Jaki był cel takiego rozwiązania? Telewizor Leningrad T2 to również odbiornik radiowy. Kiedy działa w takiej funkcji można zasłonić cenną lampę kineskopową. Całe urządzenie wygląda wówczas jak olbrzymie radio. Określenie „Radio z lufcikiem” jest bardzo trafne dla Leningrada T2. Otwieramy lufciki i zamieniamy zwykły odbiornik radiowy w telewizor. Widzimy kto do nas mówi. Jesteśmy w nowym świecie. To głęboka metafora o narodzinach nowego medium wchodzącego do codziennego życia Polaków. Wystarczy otworzyć lufcik…… Załączam dwa zdjęcia odbiornika Leningrad T2 z własnej kolekcji. To wspaniałe monumentalne urządzenie.
Leningrad T2 – „lufcik” otwarty.
Leningrad T2 – „lufcik” zamknięty. Kolekcja własna.
1954 – stworzenie Doświadczalnego Ośrodka Telewizyjnego, działającego już niezależnie od Instytutu Łączności.
1956 – Premier Józef Cyrankiewicz dokonał uroczystego otwarcia Warszawskiego Ośrodka Telewizyjnego. W tym roku miała miejsce również inauguracja programu Tele-Echo, prowadzonego przez Irenę Dziedzic. Jego emisja trwała nieprzerwalnie przez 25 lat. Ostatnie wydarzenie w tym roku warte uwagi to wyprodukowanie pierwszego polskiego telewizora Wisła. W istocie był on bardziej radziecki niż polski, ponieważ był wierną kopią telewizora Awangard.
W publikacji z 1924 roku „Radjo a życie” czytamy:
„Tyle nam dało w ciągu niespełna 30 lat istnienia radjo. Jakie niespodzianki nam ono przygotuje w najbliższej przyszłości – trudno przewidzieć. W każdym razie telewizja t. j. widzenie na odległość i przenoszenie energji, są to dwa najbliższe etapy, o których już się mówi w kołach specjalistów”